परिचय
नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठान नेपालका भाषा, साहित्य, दर्शनशास्त्र, संस्कृति तथा सामाजिक शास्त्रसम्बन्धी अध्ययन र अन्वेषण गर्न, मौलिक सृजनात्मक वातावरणको निर्माण गर्न, राष्ट्रका विद्वान् एवम् प्रतिभाहरूको सम्मान गर्न, सृजनात्मक चिन्तन र रचनात्मक कार्यमा जनताको सर्वाङ्गीण सहभागिता जुटाउन तथा राष्ट्रिय एवम् अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा प्राज्ञिक गतिविधि सञ्चालन गर्न राष्ट्रिय रूपमा स्थापित एक प्रतिष्ठित संस्था हो ।
यस प्रतिष्ठानको स्थापना तत्कालीन नेपाल सरकारबाट वि.सं. २०१४ आषाढ ९ गते तदनुसार सन् १९५७ जुन २२ तारिखका दिन नेपाली साहित्य कला एकेडेमीको नाममा भएको थियो । वि.सं.२०१४ फाल्गुन २ गते जारी ऐनअनुसार यसको नाम नेपाली साहित्य कला एकेडेमीबाट परिवर्तन भएर नेपाल एकेडेमी भयो । कुलपतिस्तरीय निर्णयानुसार यसको नामलाई वि.सं. २०१९ मा अङ्ग्रेजीमा ‘रोयल नेपाल एकेडेमी’ र नेपालीमा ‘नेपाल राजकीय प्रज्ञा–प्रतिष्ठान’मा परिणत गरियो । यसलाई वि.सं. २०२६ मा भएको ऐन संशोधनले कानुनतः अनुमोदन गर्यो । नेपालमा गणतन्त्रको स्थापनासँगै साबिक नेपाल राजकीय प्रज्ञा–प्रतिष्ठानमा रहेका ललितकला र सङ्गीत–नाट्य विधाका निम्ति अलग्गै प्रज्ञा–प्रतिष्ठानको गठन गर्ने व्यवस्था भएपछि ‘नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठान ऐन २०६४’ द्वारा सङ्गठित नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठान हाल क्रियाशील रहेको छ ।
नयाँ प्रावधानअनुसार नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठानमा निम्नलिखित प्रमुख पाँच विषय क्षेत्र रहेका छन्ः
१. भाषा
२. साहित्य
३. संस्कृति
४. सामाजिक शास्त्र
५. दर्शनशास्त्र
उद्देश्य
नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठानका मूल उद्देश्यहरू यस प्रकार छन्ः
- नेपाली भाषा लगायत नेपालका अन्य भाषाहरू, तिनमा लेखिएका साहित्य, संस्कृति, सामाजिक शास्त्र एवम् दर्शनशास्त्रसम्बन्धी विभिन्न विषयको अध्ययन, अनुसन्धान र अन्वेषण गर्ने, गराउने ।
- मौलिक सिर्जनाका माध्यमद्वारा ती विषयमा उपयोगी कृतिहरू तयार गर्ने, गराउने ।
- यस क्षेत्रका विद्वान् एवम् प्रतिभाहरूको समुचित कदर एवम् सम्मान गर्ने ।
- उपर्युक्त विषयमा अन्य राष्ट्रिय एवम् अन्तर्राष्ट्रिय संस्थासँग सम्बन्ध विस्तार गर्ने ।
- अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा सिर्जनात्मक चिन्तन र रचनात्मक कार्यमा जनताको सहभागिता र अभिरुचि बढाई बौद्धिक तथा सांस्कृतिक क्षेत्रको सर्वाङ्गीण विकास गर्ने ।
योजना र कार्यक्रम
माथिका उद्देश्यहरू पूरा गर्न नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठानले प्रमुख रूपमा निम्नबमोजिमका कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्ने छः
- नेपालका भाषा, साहित्य, संस्कृति, सामाजिक शास्त्र र दर्शनशास्त्रसम्बन्धी विभिन्न विषयमा अनुसन्धानात्मक तथा मौलिक कृतिहरूको सिर्जना गर्ने, गराउने ।
- नेपाली र नेपालका अन्य भाषाहरूमा विदेशी भाषाका उच्चस्तरीय कृतिहरूको अनुवाद गर्ने, गराउने तथा नेपाली र नेपालका अन्य भाषाहरूका उच्चस्तरीय कृतिहरूको विदेशी भाषाहरूमा तथा नेपालकै विभिन्न भाषामा अन्तरभाषिक अनुवाद गर्ने, गराउने ।
- भाषा, साहित्य, संस्कृति, सामाजिक शास्त्र र दर्शनशास्त्रका विभिन्न विषयमा राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय स्तरका प्रवचन, गोष्ठी, विचार–विमर्श, सम्मेलन, प्रदर्शनी आदि गर्ने, गराउने ।
- प्रज्ञा–प्रतिष्ठान र सम्बद्ध अन्तर्राष्ट्रिय सङ्घ–संस्थासँग सम्बन्ध राख्ने र तिनसँग मिली सांस्कृतिक एवम् प्राज्ञिक गतिविधि आदानप्रदान गर्ने ।
- भाषा, साहित्य, संस्कृति, सामाजिक शास्त्र र दर्शनशास्त्रका विभिन्न विषयमा उल्लेखनीय योगदान दिने स्वदेशी तथा विदेशी विद्वान्, साहित्यकार एवम् कलाकारहरूको कदर तथा सम्मान गर्ने ।
- सम्बद्ध विषयका विद्वान्, साहित्यकार र विशेषज्ञहरूको प्रतिभा विकसित हुने वातावरणको सिर्जना गर्ने ।
- विशिष्ट विद्वान् तथा साधकहरूलाई मानार्थ तथा आजीवन सदस्यता प्रदान गर्ने ।